De St. Georg kerk en Konstanz

14 juni 2025 De St. Georgkerk op Reichenau en Koblenz.

Voordat ik met schrijven begin over mijn avonturen moet ik eerst wat rechtzetten. Mijn zoon Gilles leest ALLES wat ik schrijf!

De St. Georg van Reichenau.

In het jaar 742 gaf Karel Martel, heerser over het Frankische Rijk, bisschop Pirmin de opdracht tot de stichting van het klooster Reichenau. De naleving van de benedictijnse regel "ora et labora" (bid en werk) door de monniken leidde al snel tot een culturele bloei, vooral op het gebied van onderwijs en de kunst van het verluchten van manuscripten, en droeg zo bij aan het aanzien bij de Karolingische heersers. Voortaan waren de abten en monniken van Reichenau gezanten, begeleiders, adviseurs of opvoeders van de machthebbers in de Middeleeuwen. Als de keizers en koningen, de markgraven, hertogen en vorsten met hun gevolg vroeger de Reichenau bezochten, werden zij in het klooster vorstelijk onthaald. Het klooster was intussen even rijk en machtig als het gastvrij was.

Ik was naar Reichenau gekomen omdat ik op de televisie een keer een uitzending had gezien over de St, Georg kerk op dit eiland. De kerk staat op de Unesco Werelderfgoedlijst. Dus die wilde ik zien. De kerk is alleen te bezoeken in het kader van een rondleiding. Ik zie hem als ik uit mijn raam kijk. De rondleiding zou om 11 uur beginnen; als je te laat was kon je niet meer naar binnen. Maar ik was natuurlijk op tijd. We werden binnengelaten in de voorhal. De buitendeuren en de deuren naar het schip mochten niet gelijk geopend worden vanwege het klimaat in de kerk. De temperatuur en de luchtvochtigheid, alles wordt gecontroleerd zodat de waardevolle fresco’s niet beschadigen. Deze fresco’s zijn a secco opgebracht. De meeste fresco’s worden op een natte kalklaag aangebracht, maar deze dus op een droge onderlaag.

De rondleiding zou ongeveer een uur duren en de groep was best groot. In de voorhal kregen we de inleiding. Gelukkig konden we zitten. De St. Georg is een laat-karolingisch en Ottoons kerkgebouw. De basiliek is gebouwd aan het einde van de 9^de eeuw. In de ondergrondse crypte bevindt zich een schedelreliek van de heilige Georgius. In de eerste eeuwen van de middeleeuwen verspreidden de verering van en de relieken van de heilige Georgius zich ook naar Italië en het Merovingische Frankenrijk. Abt Hatto III (hij was abt van 888-913), die in 891 tevens aartsbisschop van Mainz en aartskanselier van het Oost-Frankische Rijk werd onder de naam Hatto I, ontving in 896 in Rome de relieken van Georgius van paus Formosus. Hatto keerde met de relieken via de Alpen terug naar Oost-Franken. Daar verdeelde hij de verworven relieken, waardoor het klooster Reichenau aan de Bodensee, waarvan hij abt was, in het bezit kwam van enkele relieken van Georgius, waaronder een schedelfragment van de martelaar. Die konden we niet bekijken, maar onze gids had een grote foto van de schedel en die moest doorgegeven worden. Ik vind dat maar een beetje luguber. Het “Georgshoofd” op Reichenau moet de verering van deze aarts-martelaar uit Cappadocië in het middeleeuwse Zwaben hebben bevorderd.

Het is niet helemaal duidelijk wanneer de kerk gesticht is. Hij zou een op 18^de november gewijd zijn, maar volgens overlevering zou hij al eerder bestaan hebben. Dit zou impliceren dat Hatto (abt van 806-823) de stichter was. De huidige wetenschap schrijft de stichting van de kerk unaniem toe aan Hatto III. Het laat-karolingische gebouw werd na 900 verschillende keren uitgebreid. De kerk is gewijd aan de heilige Georgius en behoort tot de oudste Georgiuskerken in Europa. Haar belangrijke muurschilderingen, deels daterend uit de 10e/11e eeuw en deels uit het einde van de 9e eeuw, gelden als hoofdwerken van de schilderkunst van het klooster Reichenau.

Vooral beroemd zijn de muurschilderingen die stammen uit de laat-karolingische of Ottoonse tijd. Vanwege hun unieke staat van behoud is St. Georg, ongeacht de uitkomst van het dateringsdebat, naast de kerk van het benedictinessenklooster St. Johann in Müstair (waarvan de schilderingen rond 800 worden gedateerd), de enige kerk ten noorden van de Alpen op het grondgebied van het latere Heilige Roomse Rijk die ons nog een levendig totaalbeeld geeft van de muurschilderkunst in een sacraal interieur van vóór het jaar 1000. De kerk maakt samen met het kloostereiland sinds 2000 deel uit van het UNESCO-werelderfgoed.

De basiliek heeft drie schepen en heeft lage zijbeuken, een vieringtoren en een rechthoekig oostkoor dat tot aan de toren omhoog reikt. De crypte onder het koor is een vierkante hal; vier zuilen omringen daar een altaar. Mogelijk was de crypte bedoeld voor het bewaren van de relieken van de heilige Georgius; in dat geval moet zij in de beginfase van de kerkbouw zijn aangelegd.

De eerste kerkbouw, rond het jaar 900 onder Hatto III, omvatte het huidige schip met zijn zuilenrijen en de crypte. Voor die tijd was het schip bijzonder ruim opgezet, wat wijst op een opzettelijke voorbereiding op een grote heiligenverering. In plaats van het huidige rechthoekige dwarsschip had de kerk waarschijnlijk een koor met drie apsissen (conchen), die de functie van de kerk als relieken- en grafkerk duidelijk maakten.

Tussen 925 en 945 werd aan de westzijde van het schip een halfronde apsis toegevoegd, vermoedelijk omdat men de Georgiusrelieken uit de crypte naar het westelijke deel van de kerk had verplaatst, om ze bovengronds te kunnen vereren. Begin 11e eeuw werd een lage, langgerekte voorhal aangebouwd met daarboven de Michaëlskapel. Ook in deze periode werden de ronde apsissen van het dwarsschip omgebouwd tot rechthoekige zijvleugels.

Als je de kerk binnenkomt voel je dat je eeuwen teruggaat in de tijd. Er zijn prachtige fresco’s op de muur. Mensen konden vroeger niet lezen en hier worden de wonderdaden van Jezus vertelt. Centraal staan benoemde scènes uit het leven van Jezus, afkomstig uit de evangeliën. Jezus wordt afgebeeld als de heilbrengende Christus: bovennatuurlijk, maar toch dicht bij de mensen.

Het verhaal begint linksachter in de kerk, aan de noordzijde, gaat dan naar voren en gaar verder aan de linkerkant, de zuidzijde, van de kerk. Het beeldverhaal wordt aan de boven- en onderkant begrensd door een driedimensionale band. De volgende taferelen zijn afgebeeld (1–4: noordwand van west naar oost; 5–8: zuidwand van oost naar west, dus met de klok mee):

-Genezing van de bezetene van Gerasa

-Genezing van de waterzuchtige

-Bedaren van de storm op het Meer van Galilea

-Genezing van de blindgeborene

-Genezing van de melaatse

-Opwekking van de jongeling van Naïn

-Opwekking van het dochtertje van Jaïrus

-Opwekking van Lazarus

Bij de genezing van de blindgeborene en bij het bedaren van de storm op het Meer van Gallilea is het volgende te lezen:

HIC SINE LUCE SATUS SPUTO LUTOQUE LINITUS

(“Deze zonder licht geborene werd met speeksel en aarde bestreken.”)

Bij de opwekking van Lazarus was het grappig om te zien dat iemand zijn neus dicht houdt en anderen een doek voor hun neus houden. Lazarus was al vier dagen dood dus het moet gestonken hebben! In de bovenste zone van het schip (het obergaden) zijn de twaalf apostelen als staande figuren afgebeeld.

Elk beeld heeft een Latijnse titel (titulus) die de afgebeelde scène samenvat. De schilderingen zijn omkaderd met perspectivische meanders en rijkversierde ornamentfriezen.

De wondertaferelen moeten lineair in een gesloten volgorde worden bekeken: de reeks begint links bij de ingang, loopt richting het altaar en gaat rechts van het altaar terug naar de ingang. Christus is steeds links in het beeldvlak afgebeeld, met een zegenend gebaar in de richting van het verhaalverloop en in vergrote proporties (uitgezonderd in afbeeldingen 3 en 7, waarin Christus tweemaal voorkomt). Wie deze volgorde volgt, merkt een duidelijke opbouw die eindigt in de climax van de opwekking van Lazarus. Deze leestrichting wordt ook ondersteund door de meanderlijnen.

Bij de scènes die tegenover elkaar in het schip staan, zijn duidelijke overeenkomsten in de architectonische achtergrond te herkennen.

Er wordt ook een geografische betekenis van de wonderverhalen vermoed: de wonderen aan de noordwand – dus aan de waterzijde – hebben inhoudelijk te maken met water; die aan de zuidwand – vermoedelijk de kant van het kerkhof – gaan over opstanding uit de dood.

Er is waarschijnlijk gewerkt met sjablonen, want op een paar taferelen is dezelfde stand van de voeten te zien. Men was gewend om miniaturen te schilderen en dit was natuurlijk wel even wat anders!

De schilderingen in het schip van de Georgskerk, aan de lange zijmuren en aan de noord- en zuidwand, zijn opmerkelijk goed bewaard gebleven sinds hun ontstaan op een nog onbekend moment tussen het einde van de 9e en het einde van de 10e eeuw.

Rond de triomfboog van het koor staat het opschrift:

"CHRISTUS VINCIT CHRISTUS REGNAT CHRISTUS IMPERAT CHRISTUS AB OMNI MALO PLEBEM SUAM DEFENDAT"

(“Christus overwint, Christus regeert, Christus gebiedt; Christus bescherme zijn volk tegen alle kwaad.”)

Tussen de bogen van de arcades bevinden zich medaillons (tondi) met borstbeelden van abten.

Rond de triomfboog van het koor staat het opschrift:

"CHRISTUS VINCIT CHRISTUS REGNAT CHRISTUS IMPERAT CHRISTUS AB OMNI MALO PLEBEM SUAM DEFENDAT"

(“Christus overwint, Christus regeert, Christus gebiedt; Christus bescherme zijn volk tegen alle kwaad.”)

.

In de kerk bevindt zich ook een spotprent over vrouwengeklets. Aan de noordwand van het schip, naast de altaartreden, is een zeldzame spotprent uit de 14e eeuw bewaard gebleven die het geklets van de tumben wibun – de dwaze vrouwen – hekelt. Daar staat geschreven:

Ich wil hie schribvn

von disen tvmben wibvn

was hie wirt plapla gvsprochvn

vppigs in der wochvn

das wirt allvs wol gvdaht

so es wirt für den richtvr braht

(Ik wil hier schrijven over deze dwaze vrouwen. Wat hier aan nutteloos gebabbel in de week wordt gezegd, dat alles zal goed onthouden worden als het eens voor de rechter wordt gebracht.)

Het gedicht wordt geschreven door een duivelsfiguur op een koeienhuid, die door vier duivels in het rond wordt gedraaid. Zo wordt letterlijk de uitdrukking geïllustreerd: "Dat past op geen koeienhuid" – een manier om overmatig of zinloos gepraat te bekritiseren. Dit is de oudst bekende overlevering van de klanknabootsende uitdrukking “bla bla”.

Weg naar het altaar zit vol met symboliek: 10 treden (10 evangeliën), 4 treden (4 apostelen), 3 treden (vader,zoon en Heilige Geest).

Aan de restauratie van de muurschilderingen rond 1880 onder bouwinspecteur Franz Bär werkte ook bouwinspecteur Ludwig Maier mee. In 1883 stelde Maier voor om voor een nieuw te bouwen katholieke kerk in Rittersbach een kopie van de Georgskirche te maken. Naar zijn plannen werd de kerk van St. Georg in Rittersbach tussen 1886 en 1888 gebouwd als een replica van de kerk op de Reichenau. De schilderingen werden verzorgd door de Freiburger kopiist Fritz Kohlund. Sinds november 2008 bestaat er bovendien een virtuele reconstructie van de kerk in de digitale wereld Second Life.

Na de rondleiding kregen we nog de gelegenheid om foto’s te maken. Daarna ging ik weer terug naar het hotel.

’s Middags pakte ik de bus en de trein naar Koblenz. Het klinkt heel ver, maar met de bus is het ongeveer 7 minuten naar het station en met de trein is het ook zoiets naar het Centraal Station in Koblenz. Daar heb je ook de douane, want vlakbij is ook de grens tussen Duitsland en Zwitserland.

Het was vandaag weer heel heet. Er was ook een hittewaarschuwing afgegeven. En dan gaat deze mevrouw een stadje bekijken met haar rugzakje op het haar stokken. Onderweg heb ik een flesje water gekocht. Na mijn vorige bezoek aan Konstanz, dat is te lezen in een vorig blog, kwam ik er later achter dat ik niet alles gezien had en dat irriteert mij altijd. Daarom ging ik op weg naar das Schnetztor uit 1381 met zijn kleine dakruitertje. Het is de meest zuidelijk stadsbegrenzing uit de 14^de eeuw. Samen met de Rheintor en de Kruittoren is het de enige nog overgebleven verdedigingspoort van het middeleeuwse Konstanz. Aan de stadskant is het vakwerk goed bewaard gebleven.

Het plan was om door te lopen naar de Kruittoren en das Rheintor, die zich aan de Rijn bevinden, maar het was haast niet te doen vanwege de hitte. En toen dacht ik bij mezelf: “Elly, wees verstandig. Je bent 73 jaar oud en loopt met stokken. Straks ga je tegen de vlakte omdat je zo nodig wat wil zien.”

De verstandige Elly in mij won en ik liep terug naar het station. Daar was ik niet ver vandaan. Ik kon gelijk in de trein stappen, de Seehas. De naam won na een enquête onder de burgerij van Konstanz. Seehas is de naam van iemand uit Konstanz tijdens karnaval. Het is een snelle verbinding tussen Engen en Konstanz.

Het waren maar een paar haltes en dan enkel nog de bus, dan was ik zo weer in het hotel. Op de bushalte stonden al wat mensen in de hete zon. Geen bescherming, helemaal niets. Voor een persoon kwam de ziekenwagen. Die kwam wel, maar de bus niet. Na een vertraging van 20 minuten kwam hij eindelijk. Maar toen startte hij niet. Moet je even nagaan, een volle bus zonder airco en alles dicht! Na een minuut of tien kreeg de chauffeur hem eindelijk weer aan de praat. Ik vond hem wel hard rijden en ik hield mijn hart vast. Ik drukte op het knopje dat ik eruit moest. Hij stopte en ik stapte uit. Maar toen deed hij het helemaal niet meer. Ik voelde me wel een beetje schuldig. Hij was alleen voor mij gestopt en al die mensen moesten nu uitstappen. Wat er met hen gebeurd is weet ik niet. Wat ik wel weet is dat de bus nog steeds op de halte voor mijn hotel staat.