Oybin en Herrnhut

Donderdag 8 juni 2023

Vandaag heb ik hier maar eens de boel onveilig gemaakt. Omdat het zulk mooi weer was, besloot ik naar Oybin te gaan, 46 kilometer hier vandaan. Denk je: “Uurtje rijden.” Maar niets is minder waar. Hele stukken met 30 km of 40 km en dan nog de wegwerkzaamheden. Maar goed, ik heb geen haast dus verstand op nul. En ik ben er gekomen.

In dit gebied rijden veel stoomtreinen, dus als je een liefhebber van dit soort nostalgische vervoersmiddelen bent moet je hiernaartoe komen. Zo kun in Jonsdorf drie treinen tegelijk zien vertrekken. Maar stoomtreinen is niet zo mijn ding. Ik vind het wel leuk hoor, maar ik vind andere dingen leuker. Zoals bijvoorbeeld een kerkje bezoeken, of een kasteel.

Ik had al gauw een parkeerplaats gevonden vlakbij de Bergkirche, die heel mooi moest zijn. Ik moest ook wel een stukje klimmen, eigenlijk een flinke trap op. Toen ik bovenkwam was de kerk gesloten omdat er een rondleiding aan de gang was. Ik ging natuurlijk niet naar beneden om een tijd later weer naar boven te klimmen. Er stond een bankje in de schaduw en dat bankje heette Elly. Na drie kwartier wachten ging de deur open en kon ik naar binnen. Weer een schitterend exemplaar.

In 1709 werd op deze plaats een gebedshuis gebouwd: de eerste kerk voor het pas gevormde plaatsje Oybin. Dit gebedshuis werd tussen 1709 en 1734 vergroot tot een kerk. In die tijd kreeg het kerkje het uiterlijk dat het nu ook nog heeft.

De naam “Bergkirche” duidt op de bijzondere ligging, namelijk tegen de berg Oybin. Deze ligging zorgt ook voor een ongewone rangschikking van de kerkbanken. Het zou heel kostbaar geweest zijn om een plateau in de berg uit te hakken. Daarom besloot men om de kerk aan te passen aan het natuurlijk verloop van de berg. De linkerwand van de kerk wordt gevormd door de rotswand; pas ter hoogte van de eerste galerij (zo noemt men de verhoogde zitplaatsen in de kerk) heeft men met stenen verder gebouwd. Het is een methode die men waarschijnlijk afgekeken heeft van de ruine van de kloosterkerk op de berg Oybin. Verder heeft de kerk niets te maken met het toenmalige Colestiner klooster op de Oybin, waarvan de geschiedenis al in de 18^e eeuw ten einde kwam.

De Bergkirche te Oybin is gebouwd als evangelische kerk en is tot op heden naast de evangelische kerk te Lückendorf een gebouw voor godsdiensten van de Evangelisch-Lutherse gemeente. Dat de kerk er “katholiek” uitziet is het gevolg van de tijd waarin hij gebouwd is. De barok heeft hier zijn sporen achtergelaten. Bij nadere beschouwing zie je dat de kerk, overeenkomstig de financiële situatie van de gemeente, met eenvoudige middelen ingericht is. Het interieur bestaat, met uitzondering van de altaartafel en de doopsteen, uit hout omdat dat toen de goedkoopste bouwstof was. Dat men liever met marmer gebouwd had, is te zien aan de gemarmerde balken en dragers.

De afbeeldingen op de galerijen en het plafond zijn gemaakt door kunstenaars uit de omgeving. Zij gebruikten daarbij de zogenaamde grisaille-techniek (een illusionistisch, in witte en grijze tinten geschilderde voorstelling). In deze grijs-op-grijs-stijl werden toen patronen voor de damastwevers in de omgeving getekend. Daarmee verdienden de schilders gewoonlijk hun geld. De inrichting van de kerk was eerder een uitzondering.

Op de onderste galerij van de kerk werd het belangrijkste gebed van de christenen met afbeeldingen geïllustreerd. Dit gebed is genoemd naar de woorden waarmee het begint, namelijk het “Onze Vader”. Het begint aan de linker kant en eindigt rechts. Alle afbeeldingen hebben dezelfde opbouw: de Bijbelse voorstelling in het midden, daaronder de strekking van de vraag van dit gebed, daaronder wordt aangegeven waar in de Bijbel het Onze Vader te vinden is. Op de bovenste galerij vooraan is het begin van de zogenaamde bergrede, de belangrijkste rede, die door Jezus Christus in de Bijbel overgeleverd werd, geïllustreerd met een paar afbeeldingen. Het zijn acht zinnen, die in de vertaling van Martin Luther allemaal met de woorden “Zalig zijn” beginnen.

Het plafond van de kerk is met vele afzonderlijke afbeeldingen beschilderd. De inhoud gaat over de christelijke geloofsovertuiging. Het plafond heeft een fascinerende onderlinge volgorde, die je alleen kunt zien als je heel goed kijkt en er ook uitleg bij krijgt.

Het altaar is uit hout gesneden, vermoedelijk door kunstenaars uit Bohemen. De kansel bevindt zich bij dit altaar in het midden, een zogenaamd kanselaltaar. Martin Luther had door zijn vertaling de Bijbel begrijpelijk gemaakt voor de gewone mensen. Daarom hoort bij een evangelische dienst vanaf het begin de preek centraal te staan. De preken werden vroeger altijd vanaf de kanzel gehouden. Door deze in het midden te zetten wordt het belang van de preek bij een evangelische dienst benadrukt.

Boven de kansel is een driehoek met een oog in het midden. Dit is een symbolische voorstelling van God, die vriendelijk naar beneden kijkt op zijn gemeente, als zij zich hier voor de godsdienst verzamelen. Een gekleurd reliëf onder de kansel stelt het laatste avondmaal van Jezus met zijn vrienden voor, dat op witte donderdag plaatsvond. Voor het altaar staat de doopsteen. Op de uit hout

gesneden deksel van de doopsteen staat een duif.

Na de kerk wilde ik nu iets van de natuur zien. Het natuurpark Zittauer gebergte is schitterend. Er lopen wandelpaden doorheen langs de meest grillige rotsvormen. Dat is dus niets voor mij, maar ik had gezien dat ik er bij een met de auto kon komen: de zogenaamde kelkstenen. Ze zijn gevormd in het krijt uit zandsteen met weinig bindmiddel. De eigenaardige vorm van een paddenstoel krijgt hij door de inwerking van wind en erosie.

Ik reed weer richting hotel, maar ik kon het niet laten. Ik moest naar het dorpje Herrnhut, bekend van de Herrnhuters. Je zult wel denken: “Daar heb je Elly weer”! Ik stopte bij de grote gebedshal en ik kon er naar binnen. Nu is er niet veel te zien hoor. Een hele grote witte zaal vol met witte banken. Geen versiering aan de wand, want dat hoort niet bij de Herrnhuters.

De kleine stad Herrnhut van 6300 inwoners is bekend vanwege zijn “Losungen”, de dagteksten die al sinds 1728 jaarlijks door de Herrnhütters worden uitgegeven.

De Evanglische Broedergemeente werd in 1722 gesticht op het landgoed Mittelberthelsdorf van Nikolaus von Zinzendorf. Op dit landgoed werd de nederzetting Herrnhut gesticht, waar zich piëtistische leden van de broederschappen vestigden, die zich baseerden op het gedachtegoed van de hussieten en verschillende piëtische ideeën.

Johannes Hus was geboren in Husinec in Tsjechië rond 1370 en stierf op de brandstapel op 6 juli 1415 in Konstanz. Hij was een Boheemse hoogleraar en geldt als een voorloper van de Reformatie. Hem komt de eer toe de háček te hebben geïntroduceerd in het Tsjechische alfabet. De reden daarvoor was waarschijnlijk een economische: Hus leefde in de periode voor de boekdrukkunst en perkament was duur. Het scheelde ruimte en dus geld om de š te kunnen schrijven in plaats van sh en Ď in plaats van dzj. In deze Tsjechische spelling heeft Hus een volledige Bijbelvertaling verzorgd.

Vanaf het einde van de zestiende eeuw stonden deze broederschappen onder groeiende invloed van het calvinisme. Omdat hun geloofsbelijdenis niet werd “gedekt” door de lutherse, katholieke of een andere door de overheid aanvaarde belijdenis, waren de leden van de broedergemeenten steeds weer mikpunt van uitsluiting en soms ook vervolging.

De drijvende klracht achter de Evangelische Broedergemeente was Nikolaus Ludwig Graf von Zinzendorf (1700-1760). Von Zinzendorf maakte vele reizen door Europa ter verspreiding van het Evangelie. De EBG is in 1722 door hem gesticht, toen hij voor enkele vervolgde Moravische broeders op zijn landgoed Berthelsdorf de kolonie Hernnhut bouwde. Hij stelde zijn beweging “unter des Herrn Hut” (“onder de hoede van de Heer”), vandaar ook de naam van deze beweging. Von Zinzendorf was wars van allerlei onenigheid over dogmatische geloofspunten en wilde terug naar een levend en oprecht geloof in de heer Jezus Christus. In hun spiritualiteit en liturgie is de rol van muziek bijzonder groot. In 1742 volgde de hernhutternederzetting Niesky. Ook in Canada stichtten de Moravische Broeders een missiepost.

Nadat Von Zinzendorf in 1736 naar Nederland was gekomen en enkele doopsgezinden zich bij hen hadden aangesloten, vestigden de hernhutters zich met toestemming van de Heer van Zeist, Cornelis Schellinger, in 1745 in de tuinen van slot Zeist. Daar ontstonden het Broeder- en Zusterplein, waar heden ten dage nog het in 1768 gebouwde kerkgebouw van de broedergemeente Zeist staat. De archieven van de Nederlandse tak van het kerkgenootschap bevinden zich te Utrecht bij het Utrechts Archief, met daarbij ook vele historische muziekpartituren. Vanuit Zeist opereert sinds 1793 het Zeister Zendingsgenootschap, dat onder andere het geloof in Suriname verspreidde.

Vanaf 1732 reisden honderden leden van de broedergemeenschap, meestal eenvoudige ambachtslieden zonder theologische opleiding, van Herrnhut als missionaris of leraar over de hele wereld. Van daaruit stuurden ze talrijke etnografische voorwerpen naar hun familieleden. In 1878 werden deze volken- en landkundige voorwerpen voor het eerst in het broederhuis van de Evanglische Broederschap tentoongesteld. In 1900 bouwde de Broederschap het gebouw, waarin zich nu het volkenkundig museum bevindt.

Herrnhut ontstond als een barokke nederzetting met de kerk (1756), “Gemeinsaal” genoemd, in het centrum van een regelmatig wegennetwerk. Een groot aantal huizen hebben nog de, voor die tijd karakteristieke, vorm. In 2022 werd de stichting van de Broedergemeente, 300 jaar geleden, gevierd.

De kerkzaal is gerestaureerd; de galerijen waren al gerestaureerd. Op de zogenaamde “zustergalerijen” zaten vroeger de vrouwen van de gemeente.

Hernnhut bevindt zich aan de “Umgebindestraße” Er bevinden zich ongeveer 150 huizen die onder natuurmonumenten vallen. Bekend zijn ook de “Herrnhuter Sterne”. Ongeveer 720.000 papieren

(kerst-)sterren verlaten jaarlijks de Herrnhuter fabriek.

In Herrnhut bevindt zich ook de “Hernnhuter Gottesacker”. Deze werd in 1730 aangelegd als begraafplaats voor de Herrnhuter Broedergemeente. Hij is gekenmerkt door de nadrukkelijke eenvoud in zijn uitvoering. De graven zijn allemaal even groot, al in 1747 gestandaardiseerde, liggende grafstenen, dominantie van horizontale lijnen etc). De Broedergemeente wilde met dit ontwerp hun voorstellingen van de gelijkheid voor de dood en rust voor de opstanding weergeven.

Tja, ik ben naar de “Gottesacker” gereden en ik heb daar een praatje gemaakt met een “Herrnhuter”. Ik herkende eigenlijk niets van de gestandaardiseerde graven. Nou, eigenlijk deden ze daar niet meer aan. Ik kon de oude “akker” nog wel bezoeken maar zoals altijd, het was me te ver lopen. Voldaan, omdat ik zoveel mooie dingen gezien had, keerde ik weer naar het hotel terug. Daar heb ik meteen andere kussens gevraagd. De Duitse slappe dingen vind ik helemaal niets! Je voelt niet eens dat je een kussen hebt. Nu heb ik een bed vol kussens. Ook wil ik in het vervolg een tweepersoonskamer. Ik ben steeds bang om uit het bed te vallen. Gisteren lag ik ook al op het randje. Dus, als er morgen geen blog verschijnt, gewoon het hotel waarschuwen want dan lig ik naast het bed in plaats van erin!