Zittau en Rumburk

Vrijdag 9 juni 2023.

Vandaag ging de rit naar Zittau, op een uur rijden ongeveer. Weer over allerlei landweggetjes, maar dat komt omdat de Bundesstraße is afgesloten. Ik kon vrij gemakkelijk een parkeerplaats vinden; direct naast het stadhuis zag ik een mooi plekje. Ik pakte mijn stokken en mijn rugzak en ging op stap.

Ik wilde vandaag het “Fastentuch” of “Hungertuch” zien, een van de grootste van Europa.

Nu wist ik natuurlijk ook niet wat dat was, want zo goed ben ik niet thuis in allerlei gebruiken. Maar ik zal het uitleggen, samen met de geschiedenis van dit doek. Dus als het je niet interesseert, moet je dit gewoon overslaan.

In Zittau bevinden zich het grote en het kleine Fastentuch. Een vastendoek of hongerdoek is een rijkversierd gordijn, meestal van wit linnen, dat gedurende de Vasten voor het sanctuarium wordt opgehangen om het altaar aan het oog te onttrekken. Voor de kerkgangers voelde dit ook als een soort “boetedoening” om het altaar niet te kunnen zien. Dit doek is het enige nog bestaande doek in Duitsland en het op drie na grootste ter wereld. Het werd in 1472 in Zittau gemaakt en het bevindt zich nu in het museum “Kirche zum Heiligen Kreuz” in Zittau.

Het vastendoek meet 8,20 m x 6,80 m en is ongeveer 56 m2 groot. Op in totaal 90 vlakken in rijen van 10 zijn Bijbelse voorstellingen te zien uit het Oude en Nieuwe Testament, vanaf de Schepping tot het Laatste Oordeel. De voorstellingen zijn in tempura opgebracht. Het doek werd in 1472 door de specerijen- en graanhandelaar Jacob Gürtler geschonken. Het was 200 jaar lang in gebruik in de Sint Johannis Kirche en scheidde in de vastentijd het altaar van de gemeente.

Tijdens de reformatie werd het vastendoek weggehaald en heeft het naar zeggen tientallen jaren achter het altaar van de Johanniskerk gelegen. Honderden jaren lang was het zoek, totdat het na een brand in 1840 in de raadsbibliotheek van Zittau teruggevonden werd. Iemand herinnerde zich dat daar het doek lag en redde het, terwijl zijn eigen huis afbrandde. Vervolgens werd het in 1842 naar Dresden gebracht en in 1876 kwam het weer terug naar Zittau.

Kort voor het einde van de Tweede Wereldoorlog werd deze geweldige beeldbijbel naar Oybin, een plaats in de buurt en waarover ik eerder al heb geschreven, verplaatst. In 1945 sneden sowjetsoldaten het doek in vier delen en maakte er een provisorisch gebouwde sauna, die ze in het bos gebouwd hadden, waterdicht mee. Na hun vertrek lieten ze het in het bos achter. Het was nog een geluk dat geen van de soldaten de waarde van het doek herkenden, anders was het misschien naar Rusland verdwenen. Pas tientallen jaren later werd het door Hermann Knobloch teruggevonden en in het museumdepot van Zittau achter slot en grendel gehouden. Over het misbruik van het doek door de soldaten werd gezwegen.

Tussen 1994 en 1995 werd het zwaar beschadigde, maar nog volledig intacte vastendoek gerestaureerd in Zwitserland. Sinds 1999 bevindt het zich in de geseculariseerde “Kirche zum Heiligen Kreuz” op een vergelijkbare plaats als in de St. Johannis Kirche. Het wordt daar in de grootste museumsvitrine ter wereld bewaard.

Het grote Zittauer Fastentuch behoort, samen met het Tapis de Bayeux, tot de meest indrukwekkende voorstellingen die nog bewaard zijn. Het vertelt met 90 afbeeldingen in de vorm van een schaakbord de Bijbelse geschiedenis van het Avondland (= het westen, Europa). Het is het enig behouden vastendoek van dit soort in Duitsland.

Buiten het grote Zittauer Fastentuch bevindt zich ook het kleine Zittauer Fastentuch uit 1573 in Zittau. Het toont een monumentale kruisigingsscene, omgeven door meer dan 30 symbolen van de levensgeschiedenis van Jesu (Arma Christi). Het werd in 1573 door een onbekende schilder naar een voorbeeld van Lambert Lombard, een schilder uit Luik, gemaakt. Het is het enige vastendoek, waartoe vroeger door een evangelische gemeente opdracht is gegeven. De compositie verrast met verwijzingen naar werken van grote meesters als Dürer, Grünewald en Michelangelo. Tot 1684 bedekte het in de Johanniskerk het hoogaltaar. Met 4,30 m hoogte en 3,40 m breedte is het in verhouding tot het grote vastendoek klein te noemen. Totdat het Ebracher vastendoek (ca. 1750) enkele jaren geleden weer ontdekt werd, gold het als het enige van het Arma-Christi-Type in Duitsland en een van de nog zeven exemplaren in de wereld die behouden zijn. Ook dit doek is in Zwitserland gerestaureerd en wordt in het vroegere Franciscaner klooster tentoongesteld.

(arma-christi = passiewerktuigen, voorwerpen die behoren bij de lijdensweg van Jezus Christus, waarmee Jezus gemarteld en bespot werd in de laatste uren voor zijn dood, zoals bijvoorbeeld de doornenkroon, het kruis, spijkers, hamer etc.).

Ik dacht dat het heel druk zou zijn, maar ik was de enige bezoeker dus ik kon rustig de hele film, die uitleg over het doek gaf, uitkijken. Toen was het over want daarna kwam er een groep Tsjechische toeristen binnen.

Ik liep het stadje een beetje door, kocht water, meloen en ananas en besloot een broodje te eten. Ik kocht een broodje op de Marktplatz en dat stond me al gelijk tegen. Een broodje bal, maar dan met supergrote ballen! Ik heb het niet opgegeten. In het raadhuis heb ik de lift naar de tweede etage genomen, want daar was een invalidentoilet. Keurig. Dat doen ze hier beter dan bij ons; je kunt hier overal naar toilet.

Ik had het stadje wel gezien. Het heeft een heel klein centrum, maar ik vond het er toch allemaal een beetje verwaarloosd uitzien. De DDR-tijd had duidelijk zijn sporen achtergelaten en waar een buurstad als Görlitz grotendeels gerestaureerd is, moet er hier nog heel veel gedaan worden.

Ik reed met mijn rode Mitsubishi richting Tsjechië, want daar was ook nog wat te zien. Ik had een afbeelding gezien van de Loreta-kapel en die leek me heel mooi. Hij stond in Rumburk. Bram vond het adres een beetje moeilijk en hij kon het ook niet vinden. Ik ook niet. Maar toen heb ik de auto geparkeerd bij een groot winkelcentrum en vervolgens heb ik gewoon de weg gevraagd. Ik bleek er vlakbij de zijn. Maar het was logisch dat Bram en ik de kapel niet herkenden, want hij staat binnen de kruisgang van een klooster. Aan de buitenkant zag het er ook heel verwaarloosd uit, maar binnen viel mijn mond open van verbazing. Ik moest wel even de entree betalen en dat kon gelukkig weer in euro’s: 3 stuks dus geen geld en ik kreeg zelfs van een heel oud vrouwtje een beschrijving bij!

De Loretokapel in Rumburk is een barokke kapel in Noord-Bohemen, verbonden met de namen van de belangrijke architect Johann Lucas von Hildebrandt (1668-1745) en van de beeldhouwer Franz Biener (1682-1742). Deze pelgrimskerk is meer dan 300 jaar oud. Er vinden regelmatig heilige missen plaats, gebeden in de kruisgang en op de scala sancta (Heilige Trap). De Loreto kapel is gebouwd op verzoek van de vorst Anton Florian von Liechtenstein om een kopie van het “Heilige Huis van Loreto” (Italië) in Rumburg te bouwen. De pelgrims vereren het “Casa Sancta”, het huis van de maagd Maria in Nazareth, waar de geboorte van de Messias verkondigd werd, waar Jezus opgroeide en waar de Heilige Familie woonde.

Het complex, bestaande uit het toenmalige kapucijnerklooster met kruisgang, Scala Sancta, Loretokapel en kloosterkerk St. Laurentius, werd in de laatste jaren gerenoveerd en gerestaureerd. Het is als een leerboek van de architectuur; je vindt er van alles. De Loretokapel is een stil eiland van rust, waar de tijd volgens zijn eigen regels loopt. In 1950 maakte de Loretokapel deel uit van de kapucijnerkerk St. Laurentius, nu wordt hij beheerd door de rooms-katholieke parochie van Rumburk.

Begin 18^e eeuw werden de kapucijner monniken belast met de zorg voor de nieuwgebouwde Loretokapel.

Vorst Anton Florian von Liechtenstein, die de heerlijkheid Rumburg in 1681 gekocht had, liet de kapel tussen 1704 en 1707 naar een ontwerp van de Weense architect Johann Lucas von Hildebrandt bouwen. Aanleiding was een bezoek aan de bedevaartsplaats Loreto bij Ancona. De latere hofarchitect van de keizer mat het bouwland op en ontwierp in 1707 een riant, echter nooit gerealiseerd, project van bijgebouwen rondom het Heilige Huis. Het omvatte een ovaal met 14 kapellen, een pompeus internaat voor koorjongens, een kruisgang met twee etages en een koorkapel. De Loretokapel werd op 15 september 1707 ingewijd.

De kruisgang bood de pelgrims asiel en hij moest de Casa Sancta beschermen. De kruisgang bevat 32 plafondschilderingen uit de jaren 1899-1902 en stellen gebeurtenissen uit het leven van de Maagd Maria voor. Een kostbare restauratie van de muurschilderingen volgde tussen 2001 en 2007. De plafondschilderingen werden tussen 2012 en 2017 gerestaureerd.

De Loretokapel in Rumburk behoort met haar decoraties van stuc en beeldhouwwerk tot de meest hoogwaardige in zijn soort in de Tsjechische Republiek. De plastieken van de Sybillen en Profeten zijn kunstwerken van de uit Liechtenstein afkomstige hofbeeldhouwer Franz Biener. Voorwerp van verering is naast het eigenlijke “Heilige Huis” een kopie van de zwarte Madonna van Loreto uit 1694. Tussen 1743 en 1755 werd de kruisgang en tussen 1767 en 1779 de Scala Sancta gemaakt. Hij staat symbool voor de trap van het huis van Pontius Pilatus. De Scala Santa bestaat uit 28 treden en je mag alleen op je knieën naar boven. Aan de zijkant zijn andere trappen waarlangs je weer naar beneden kunt. Uniek is de omvangrijke zetting langs de leuningen van polychrome houten beelden uit de 18^e eeuw, die langs de Sancta Scala staan en op een indrukwekkende manier het verloop van de veroordeling en het lijden tot de kruisiging van Jesus tonen.

Het zijn houten beelden van Romeinse soldaten en honende Joodse handelaren. Sinds hij gemaakt is zijn er geen bouwkundige veranderingen meer aangebracht. Karakteristiek zijn de weelderige beschilderingen van de plafonds en de wanden.

Franz Biener maakte ook 16 beelden van verwanten van Jezus, die oorspronkelijk op het dak van de Loretokapel stonden. Deze kapel was daarmee de enige Santa Casa op de wereld, dat op deze manier versierd werd. Nadat het dak in 1808 was verbouwd, werden negen van de behouden beelden op de balustrade voor de ingang geplaatst.

Het interieur van de Loretokapel is in tegenstelling tot de prachtig gedecoreerde buitenkant eenvoudig. De kapel is door een altaarwand van hout gescheiden. De wandschilderingen stellen scènes uit het leven van Maria voor.

Naast het Sancta Casa vereren de pelgrims ook het beeld van de Zwarte Madonna. Dit beeld liet vorst Anton na zijn bezoek aan Loreto in 1691 snijden. Drie jaar later zegende Paus Innocentius XII de madonna in Rome. In 1703 werd het beelje van lindenhout naar Rumburk gebracht. De verering van de maagd Maria is met dertig wonderbaarlijke genezingen, die tot het einde van de 19^e eeuw in het gedenkboek genoteerd werden, verbonden.

Je komt binnen en je loopt via de beschrijving die je krijgt. De decoraties aan het plafond zijn schitterend en mooi gerestaureerd. Verder kom je langs de kapel van de Maagd Maria van Lourdes. De bouw van deze kapel werd in de 18^e eeuw voltooid, gelijk met de bouw van de kruisgang. De wanden zijn schitterend betegeld met monogrammen van Jesu (IHS). De tegels kwamen van de firma Villeroy en Boch uit Dresden.

Josef Neumann maakte het altaarbeeld en de timmerman Pohl maakte de denkbeeldige grot.

Op mij maakte de Scala Sancta de meeste indruk. Ik had zo een groep houten beelden nog nooit langs een trap zien staan. Maar ik vond het wel weer genoeg cultuur voor vandaag. Ik was ook moe en ik reed naar huis. Ik had eigenlijk nog een paar “Umgebindehäuser” (ik hoor je al denken: “Wat zijn dat nou weer?”), maar dat doe ik zondag wel.

Bij het hotel heb ik lekker op een loungebank zitten chillen (ze noemen het een chill-hoek) en ik heb een lekkere lichte maaltijd gegeten. Vanavond heb ik nog de stukken watermeloen en ananas gegeten die ik onderweg gekocht had.